Bolesti zavisnosti su sve rasprostranjeniji problem današnjice u svijetu i kod nas. Zavisnosti mogu da budu različite, a svaka od njih ima svoje karakteristike, stepen intenziteta, psihološke, socijalne i ekonomske dimenzije. Dakle, zavisnosti podrazumijevaju žudnju za uzimanjem neke (psihoaktivne) supstance ili za prinudnim ponavljanjem nekog ponašanja. Zbog toga se zapostavljaju druga interesovanja i zanemaruju ostale potrebe. Javljaju se fizičke tegobe kada ono od čega smo zavisni izostane.
ZAVISNOST OD PSIHOAKTIVNIH SUPSTANCI (PAS)
U psihoaktivne supstance spadaju sve supstance koje na različite načine djeluju na nervni sistem, a preko njega na emocije, mišljenje, ponašanje i fiziološke funkcije. Kafa, alkohol i duhan su najpoznatije legalne psihoaktivne supstance. U ovu grupu spadaju i određeni lijekovi, ali ako se uzimaju iz medicinski opravdanih razloga i pod ljekarskim nadzorom, u suprotnom, predstavljaju „droge”. „Droga“ je termin koji se najčešće koristi za ilegalne psihoaktivne supstance, a termini „droga“ i „psihoaktivne supstance“ često se koriste kao sinonimi. Psihoaktivne supstance izazivaju psihičku, fizičku ili oba oblika zavisnosti.
Fizička zavisnost znači da je organizam osobe koja uzima psihoaktivne supstance postao naviknut, odnosno da su te supstance postale potrebne da bi tijelo funkcionisalo. Prestanak uzimanja psihoaktivne supstance izaziva jake tjelesne simptome (bolovi u kostima, mišićima, groznica, znojenje itd.)
Psihička zavisnost podrazumijeva zavisnost od osjećaja koji psihoaktivna supstanca izaziva. Javlja se žudnja da se supstanca ponovo uzme, bilo da se ponovi osjećaj zadovoljstva, bilo da se otkloni nelagoda i tjeskoba. Psihoaktivne supstance postaju vrlo bitan sadržaj života, a želja za njima karakteristika ponašanja.
Redovno uzimanje psihoaktivnih supstanci postaje za zavisnika neophodno kako bi mogao relativno „normalno“ da funkcioniše. S vremenom nastaju trajne negativne promjene ponašanja i odnosa prema okolini. Psihoaktivne supstance postaju glavni faktor organizacije života. Na kraju, sva sredstva i načini za njihovu nabavku postaju prihvatljivi. Krivična djela i prostitucija često postaju uobičajeni način ponašanja. Zavisnik se postepeno okreće prema marginama društva i zanemaruje sopstveno zdravlje, porodicu, prijatelje, rad, i društvene obaveze.
ADOLESCENTI I ZAVISNOST OD PSIHOAKTIVNIH SUPSTANCI
Zašto adolescenti posežu za psihoaktivnim supstancama? Odgovori na ovo pitanje mogu da se svrstaju u nekoliko grupa: želja da se osjećaju odraslima, želja za uklapanjem i pripadanjem grupi, bijeg od pritiska i želja za opuštanjem, otuđenje, želja za pobunom i preuzimanjem rizika, radoznalost.
Želja da se osjećaju odraslima
Biti odrastao za adolescente je vrlo poželjan cilj. To znači biti slobodan i imati moć za donošenje vlastitih odluka. Eksperimentisanje sa alkoholom, duhanom i ostalim psihoaktivnim supstancama najčešće počinje u vrijeme kada mlada osoba počne da zahtjeva veću slobodu i kontrolu nad svojim životom.
Želja za uklapanjem i pripadanjem grupi
Mladi ljudi imaju potrebu da budu prihvaćeni i voljeni. Ponekad se dešava da članovi grupe kojoj žele da pripadaju puše, piju ili koriste druge psihoaktivne supstance. Kako bi se uklopio i bio prihvaćen, adolescent počinje da se ponaša na sličan način kao i ostali članovi grupe. Često i društvo u kome živimo šalje poruke koje promovišu korišćenje psihoaktivnih supstanci – skupa alkoholna pića se često smatraju prigodnim poklonom i izrazom poštovanja i zahvalnosti prema nekome, a proslave se najčešće ne mogu zamisliti bez alkohola. Isto važi i za duhan.
Bijeg od pritiska i želja za opuštanjem
Jedan od razloga uzimanja psihoaktivnih supstanci, koji i sami adolescenti često navode je bijeg od napetosti i pritiska, ili od dosade. Jedna od najvećih opasnosti korišćenja psihoaktivnih supstanci u adolescenciji je upravo u tome što psihoaktivne supstance mogu poslužiti kao zamjena za hvatanje u koštac sa svakodnevnim problemima i neizbježnim životnim frustracijama. Ovo je važno zato što modeli za hvatanje u koštac sa realnošću koji se razvijaju u adolescenciji u velikoj mjeri određuju ponašanje odrasle osobe. Kontinuirano pribjegavanje sredstvima koja omogućuju bijeg od stvarnosti u ovom važnom razvojnom periodu mogu ozbiljno da ugroze sposobnosti pojedinca da se na adekvatan način adaptira složenom društvu.
Otuđenje
U određenim slučajevima upotreba psihoaktivnih supstanci je odraz otuđenja, odnosno odbacivanja vrijednosti društva koje adolescent doživljava kao dehumanizovano, okrutno i lišeno svake brige za pojedinca.
Želja za pobunom i preuzimanjem rizika
Preuzimanje rizika je dio odrastanja. Da bi se osamostalio, adolescent mora da nauči mnoge socijalne vještine koje u sebi nose rizik od neuspjeha. U adolescenciji je sve novo, neistraženo i u sebi sadrži rizik. Mladi ljudi se u ovom periodu osjećaju gotovo besmrtnima. Strahuju kakav će utisak ostaviti na svoje vršnjake, ali ne vjeruju da postoji išta na svijetu oko njih što bi ih moglo fizički ugroziti. „Ništa mi se loše ne može dogoditi, ja to mogu kontrolisati“ jedna je od najčešćih zabluda adolescenata.
Radoznalost
Adolescenti žele znati što više o mnogim stvarima, pa tako i o psihoaktivnim supstancama. Odlični su detektori „zanimljivih“poruka koje im šalju vršnjaci, članovi porodice ili mediji. Neki adolescenti pokazuju izuzetnu radoznalost u vezi psihoaktivnih supstanci, pa svoja saznanja dopunjuju iz različitih izvora. Često su to vršnjaci koji imaju iskustva sa psihoaktivnim supstancama, koji im pružaju iskrivljene i nepotpune informacije o posljedicama zloupotrebe psihoaktivnih supstanci. Ističu se (kratkotrajni) „pozitivni“efekti droga, a ignorišu ozbiljne zdravstvene i socijalne posljedice do kojih dovodi korišćenje droga.
CRTE LIČNOSTI ZAVISNIKA
Poznato je da se zavisnost od psihoaktivnih supstanci sreće kod osoba sa bilo kakvim psihičkim stanjem kao i da je potreba za mijenjanjem stanja svijesti univerzalna za ljudsku vrstu, i pored toga ne uzimaju sve osobe drogu. Šta je to što jednu osobu u kriznoj situaciji okreće ka drogi, a drugu ne, za sada je nedovoljno poznato. Jedino što se može tvrditi da postoji neki psihološki faktor koji određuje tip individualne reakcije na drogu kao i izbor same droge. Kada govorimo o premorbidnoj ličnosti zavisnika navode se sljedeće karakteristike kod mladih ljudi koje mogu ali ne moraju biti uzrok zavisnosti: emocionalna nezrelost, agresivnost, netolerantnost, loša sposobnost za prilagođavanje, sklonost regresivnim oblicima ponašanja, nesposobnost vezivanja za partnera itd. Kasnije, u toku zavisničkog staža, usljed zavisničkih navika, prvobitna ličnost počinje da se mijenja. Konflikti se zaoštravaju, a psihička neusklađenost postaje sve evidentnija. U tom smislu Mayer-Gross piše: “Posljedice hronične zloupotrebe droga dovode do povećanja neaktivnosti i ljenosti, zapuštanja spoljašnjeg izgleda, sklonosti fantaziranju, nemoći u donošenju odluka i do aspurdne nesposobnosti da se učini ma kakav istrajan i veći napor. Sekundarne posljedice su nezakonito pribavljanje droge, falsifikovanje recepata, laganje porodice, kolega i ljekara bez ikakve mjere u kritičnosti i najzad upadanje u flagrantne prekršaje zakona. Etička izopačenost je bitna karakteristika zavisnika o psihoaktivnim supstancama.”
Danas preovladava stav da je jedan od faktora zavisnosti poremećaj u strukturi ličnosti osobe (genetski i/ili stečene predispozicije). U ličnosti zavisnika najčešće dominiraju asocijalne i depresivne crte ličnosti, zatim shizoidne i histerične, pa paranoidne i narcističke. Istraživanja nisu mogla da dokažu da li su navedene osobine prethodile nastanku zavisnosti ili su njena posljedica, niti da li su nasljeđene ili stečene pod lošim životnim uslovima. Višegodišnja upotreba droga dovodi do poremećaja svjesnosti o sebi i drugima, do trajnih promjena raspoloženja i načina emotivnog reagovanja, do „utišavanja“ nagona i volje. Većina zavisnika nema adekvatna osjećanja i predstave o sopstvenim vrijednostima. Uglavnom dominiraju negativna osjećanja ili idealizovana osjećanja. Naime, kod većine zavisnika od droge zapažena je nesposobnost adekvatnog procjenjivanja unutrašnje i spoljašnje realnosti i zauzimanja sopstvenog stava. Nedostatak uvida u sopstveno stanje jeste posljedica nezrelih mehanizama odbrane koje zavisnici koriste, a koji ne dozvoljavaju sazrijevanje i formiranje ličnosti. U vrijeme apstinencije i nakon prestanka efekta droge, kod zavisnika se javljaju osjećanja bezvoljnosti, depresivnosti, neadekvatnosti, straha od budućnosti bez droge. Specifična su i osjećanja praznine koja se mogu doživljavati čak i kao osjećanja šupljine u grudima i glavi. Osim poremećaja prema ličnoj realnosti postoji i izmjenjenost prema društvenoj realnosti. Odnos prema porodici je često odbacujući ili nedefinisan. Zavisnici ne prihvataju svoje „mjesto i obaveze“ u porodici. Osobe van zavisničkog kruga se veoma često izbjegavaju. Zapravo, zavisnik ulazi u zavisničku subkulturu veoma često u periodu adolescencije, kada se ličnost i socijalizacija tek formiraju. Dakle, zavisnici koji u problem ulaze u periodu svoje adolescencije najčešće imaju više godina, pa i decenija, zavisničkog staža prije javljanja na liječenje, što bi značilo da u 20-im i 30-im godinama života, pa i kasnije, treba da nauče elementarne stvari o odnosima, prijateljstvu, ljubavi, toleranciji, odgovornosti, upornosti.
ODNOS ZAVISNOSTI I KRIMINALITETA
Ono što je zabrinjavajuća činjenica jeste to da je zavisnost od psihoaktivnih supstanci od svih sociopatoloških pojava u veoma tijesnoj vezi s kriminalitetom, pri čemu se za ovu vezu može reći da je etiološki uslovljena, jer gdje god postoji zloupotreba droge, objektivno postoji i neki od vidova delinkventnog ponašanja. Problem odnosa zavisnosti i kriminaliteta se prvenstveno može tumačiti u kontekstu nedozvoljene proizvodnje i prometa droga. U vezi s tim, kriminalitet zavisnika se može ogledati u različitim formama delikventnog ponašanja: najprije kao kriminalna radnja zavisnika da bi došli do droge, ali i kao kriminal zavisnika pod uticajem droge. Dakle, očekivano je da svakog zavisnika zavisnost može učiniti potencijalnim delinkventom. Međutim, postoje različiti oblici kriminalnih aktivnosti koji mogu zavisiti od više faktora: vrste droge koju zavisnik koristi, stepena stečene zavisnosti i ličnosti zavisnika.
U svakom slučaju, ono što se može izdvojiti i naglasiti gotovo kao pravilnost koja prati kriminalitet zavisnika, a što se potvrđuje i u praksi, jeste činjenica da se izvršilac kriminalnih radnji pod uticajem droge osjeća sigurnijim i manje odgovornim po pitanju posljedica, posebno u slučaju onih droga koje su stimulativno-agresivne prirode (kokain, amfetamini). Takođe i brojna istraživanja iz ove oblasti govore u prilog značajnosti ovog problema s obzirom na to da visok udio u ukupnom kriminalu, a posebno kriminalu nasilja, imaju prijestupnici, koji su zavisnici od psihoaktivnih supstanci. U kontekstu sekundarnog kriminaliteta vezanog za droge pojavljuju se četiri vrste kriminaliteta: psihofarmakološki, ekonomski, sistemski i prekršaji iz Zakona o drogama. Psihofarmakološki kriminalitet čine djela izvršena pod dejstvom droge zbog akutne ili hronične upotrebe. Ekonomski kriminalitet podrazumijeva krivična djela zavisnika kako bi pribavili novac za drogu ili drogu za dalju upotrebu. Sistemski kriminalitet čine kaznena djela počinjena unutar tržišta droga, kao dio poslova ponude, distribucije i upotrebe. Prekršaji iz Zakona o drogama podrazumijevaju kaznena djela počinjena kao kršenjenje zakonodavstva vezanog uz droge.
Zavisnost od psihoaktivnih supstanci je indirektan uzrok kriminaliteta. Naime, proizvodnja i promet narkotika u svijetu jedan je od najvećih biznisa, a u skoro svim zemljama ilegalna prodaja droga okvalifikovana je kao krivično djelo, kriminalitet se javlja i kao posljedica potrebe zavisnika da po svaku cijenu dođe do droge i samo podsticanje (nagovaranje) na upotrebu narkotika u mnogim zemljama predstavlja krivičnu radnju. Procjenjuje se da je u Evropskoj uniji 2020. godine zabilježeno 1,5 miliona slučajeva kršenja zakona o drogama, što je porast od 15 % u odnosu na 2010. godinu. Više od polovine spornih kaznenih djela (64 % ili 1 milion) odnosi se na konzumaciju ili posjedovanje za ličnu upotrebu. Od procijenjenih 1,5 miliona slučajeva kaznenih djela povezanih s drogama, droga navedena u toj vrsti kaznenog djela zabilježena je u nešto manje od million kaznenih djela, od čega je 740 000 bilo povezano s posjedovanjem ili upotrebom, 171 000 s kaznenim djelima u vezi s ponudom, a u 11 000 slučajeva bila je riječ o drugim vrstama kaznenih djela.
Često zavisnici od droga ispoljavaju antisocijalni obrazac ponašanja (agresivnost, destruktivnost, impulsivnost, prevare, obmane, krađe, fizički napadi, prostitucija itd.), a mnogi čak zadovoljavaju i kriterijume za antisocijalni poremećaj ličnosti. Njihova psihološka zavisnost, nesigurnost i nesposobnost da prihvate realnost su ključni problemi. Ne smije se zanemariti da broj korisnika droga među mladima naglo raste, naročito kako praksa pokazuje među srednjoškolcima, pa i starijim osnovcima. Najčešći korisnici droga su mladi uzrasta između 14 i 24 godine. Stoga, kod izrazito mladih osoba najbitnije je preventivno djelovati i pomoći im u izgradnji sopstvenih stavova prema životu, ali i svim raspoloživim sredstvima uticati na formiranje odgovarajućeg sistema vrijednosti, posebno u periodu adolescencije.
Sve poteškoće vezane za zavisnost od psihoaktivnih supstanci predstavljaju transkulturalni fenomen i jedan od skoro nerješivih problema savremenog svijeta. Po posljedicama koje uzrokuje pojedincu, porodici i zajednici, smatra se jednim od najtežih sociopatoloških pojava današnjice. Kriminalitet zavisnika obično počinje u drugoj ili trećoj godini zavisničkog staža. Prema nekim tipologijama, među zavisnicima droge razlikuju se tri tipa kriminalaca: zavisnik (to je većinom socijalno zapušten/morfijski tip), manji zavisnici (to je većinom konzument heroina) i trgovac (nema odnos prema drogi). Ipak, kako je posljednjih godina u svijetu objavljen veliki broj istraživačkih studija o povezanosti zavisnosti i kriminaliteta, većina istraživanja nisu dala odgovor na osnovno pitanje povezanosti droga i kriminaliteta, da li zloupotreba droga prethodi kriminalnom ponašanju ili kriminalitet prethodi zloupotrebi droga.
IZNUĐENA DELIKVENCIJA
Delikvencija među zavisnicima predstavlja tzv. iznuđeni oblik delinkventnog ponašanja, koji stoji direktno u funkciji nabavke droge od strane psihički i fizički izmjenjenih ličnosti, kao posljedica duže zloupotrebe droga i specifičnog načina življenja. Sa kriminogenog stanovišta možda najveći značaj imaju psihostimulativna sredstva, amfetamin i kokain, koja uzimaju mnoge psihopatske osobe kako bi podigle svoju energiju i samopouzdanje, dakle, elemente neophodne za njihov nasilnički način života. Tako je poznato da su svojevremeno u SAD članovi adolescentnih gangova, među kojima su najpoznatiji “Skin Heads”, “Hell's Angels” i “Rockers”, uzimali amfetamine prije svojih “poduhvata”.
Osobe zavisne od heroina često ispoljavaju kriminalno ponašanje, prije svega krađom i prostitucijom, jer im nedostaje novac za skupu drogu. U slučaju da im se žrtva odupre, spremni su za nasilje. Pod dejstvom halucinogenih psihoaktivnih supstanci i marihuane, osobe su više mirne i pospane, što vodi u letargično, a ne kriminogeno ponašanje. Ipak, u svim ovim slučajevima, droga oslobađa ono što već postoji u vidu dispozicije u psihičkom sklopu ličnosti. U najvećem broju slučajeva delinkventni oblici ponašanja među zavisnicima se češće sreću zbog oskudice negoli obilja droge. Na Zapadu se privikavanje na droge odvija na klasičan način. Osoba radoznala da se upozna sa efektima droge ovu prvo dobija besplatno ili po veoma jeftinoj cijeni. Kada se razvije zavisnost trgovac naglo prekida snabdijevanje drogom, od žrtve traži veliku materijalnu nadoknadu ili je uključuje u mrežu preprodavaca.
Ovakva situacija je je navela zakonodavca u mnogim zemljama, pa i kod nas, da predvidi veoma oštre kaznene mjere za navođenje drugih na upotrebu droge ili trgovinu drogom. Na taj način, praktično uživaoci droga se sukobljavaju sa zakonom samo onda kada ujedno rasturaju, razmjenjuju drogu ili kad izvrše neko krivično djelo da bi došli do novca za nabavku droga. U strahu od krize zavisnik je u stalnoj potrazi za drogom. Propada moralno, socijalno, materijalno i zdravstveno. Na psihološkom planu najočitija su oštećenja intelektualnih sposobnosti i nagonskih stremljenja, uz opadanje shvatanja, pamćenja i iskrivljene percepcije. Osobe koje češće konzumiraju ilegalne droge i već od ranije imaju istoriju činjenja kaznenih djela kad-tad će posegnuti za nasilnim kaznenim djelima. Međutim, treba imati na umu da to uvijek zavisi od konteksta situacije, ali i od vrste ilegalnih droga koje osoba konzumira. Različite droge imaju različito djelovanje, tako da treba razlikovati nasilnost kao osobinu ličnosti, te činjenje nasilnih kaznenih djela usljed djelovanja konzumiranih ilegalnih droga ili određenih životnih okolnosti.
Zloupotreba ilegalnih droga i kriminalitet odavno je prepoznato kao problem koji pogađa gotovo sve zemlje te se na svim nivoima u društvu nastoje organizovati preventivne politike kako bi se ovaj problem što više smanjio ili barem u najvećoj mogućoj mjeri stavio pod kontrolu. Prilikom kreiranja preventivnih politika vezanih za zloupotrebu ilegalnih droga potrebno je uključiti što je više moguće različitih segmenata društva, a naročito zato što ovaj problem ima različite etiološke i fenomenološke karakteristike.
Članak sponzoriše farmaceutska kuća:
Reference
1. Petrović S.P. Droga i ljudsko ponašanje. 5.prerađeno i dopunjeno izdanje. Beograd: Partenon, 2003.
2. Doležal, D., Jandrić Nišević, A. & Novak, T. (2021) Specifičnosti povezanosti dobi i kriminaliteta droga promatrane kroz koncept kriminalne karijere. Policija i sigurnost, 30 (1), 100-111.
3. Gušić, Dž, 2021. Uticaj ovisnosti o psihoaktivnim supstancama na kriminalitet mladih, završni rad. Univerzitet u Sarajevu, Fakultet političkih nauka, odsjek za socijalni rad.
4. Jovović I. Uticaj narkomanije na porast izvršenja krivičnih djela. https://www.ceps.edu.ba/Files/DIT/Godina 3 Broj 1/9.pdf?ver=1 · PDF file
5. https://www.bolnica-vita.co.rs/2019/02/21/narkomanija-i-kriminalitet/pristupljeno 23.4.2023. u 11.30h
6. EMCDDA: European Drug Report 2022: Trends and Developments https://www.emcdda.europa.eu, pristupljeno 23.4.2023. u 12.30 h
7. Radulović Pota K. https://gestalt.org.rs/zavisnost, pristupljeno 23.4.2023. u 13 h